Een zwerm is een vergadering

Een goede imker is er als de kippen bij om een zwerm te scheppen, maar wat gebeurt er eigenlijk als het zwermproces zijn normale beloop heeft? De Amerikaanse bijenonderzoeker Thomas D. Seeley doet daar in zijn boek “Honeybee Democracy” uitgebreid verslag van.

In een zwerm die de kast heeft verlaten en voorlopig als tros bivakkeert, vindt een hevig debat plaats over de beste nestlocatie. De situatie voor de zwermtros zo open en bloot is hachelijk en het vinden van het beste nest is van levensbelang. De zoektocht naar een nest en de besluitvorming moeten dus snel verlopen en toch een vrijwel onfeilbaar resultaat opleveren. En zo gaat het ook.

Het begint met de wat oudere speurbijen die de eerste verkenningsvluchten maken en met kwispeldansen op de buitenkant van de zwerm (de mantel) verslag uitbrengen over de exacte locaties en hun enthousiasme over nestmogelijkheden (gemiddeld worden zo’n 15 plekken als optie ingebracht). In de door Seeley voor onderzoek opgezette zwermen met gemiddeld 10.000 bijen bleken zo’n 300 tot 500 bijen actief deel te nemen aan dit besluitvormingsproces. Ze bekijken gerapporteerde kandidaatlocaties en communiceren hun eigen graad van enthousiasme hierover, zodat er een levendige kwispeldansvergadering ontstaat over de beste locatie. Weer andere bijen bezoeken voorgestelde nestlocaties en steunen er een met een meer of minder enthousiaste kwispeldans. 

Video van kwispeldans 

Het hele proces moet uitmonden in totale consensus, anders wordt de zwerm bij de uiteindelijke vlucht naar het nest door onenigheid uit elkaar getrokken. Koppig doordansen over ‘jouw’ optie is dus niet gewenst en dat gebeurt ook niet: bijen die een nestmogelijkheid hebben gezien die ze beter vinden dan hun eigen voorstel verlaten gewoon het debat. Het aantal voorstanders van de beste locatie neemt dus even snel toe als het aantal voorstanders van minder gunstige locaties afneemt. 

  
Hierboven de schematische weergave van het besluitvormingsproces van de zwerm over 2 dagen, van het begin linksboven tot het eind rechtsonder (de legenda staat in het vakje linksonder; de dikte van de pijl(kleur) is een maat voor het aantal bijen, de lengte van de pijl geeft de afstand aan). Aanvankelijk zijn er 6 nestlocaties A t/m F die bevlogen worden, waarbij A de meeste voorstanders heeft. Eerst komt dan B op en even later ook G, terwijl A afvalt. Vanaf 05-07 uur komt de locatie K nog in beeld maar op 21 juli gaat het de hele dag vooral nog tussen G (zuidwest) en B (zuid). In de ochtend van 22 juli is consensus bereikt: de zwerm kiest het luchtruim en vertrekt naar nestlocatie G op ca. 1,5 km afstand.

Omdat snelheid van levensbelang is worden al voordat unanieme instemming bereikt is voorbereidingen getroffen voor de vlucht. Na verloop van tijd constateren de bijen dat bij en in de langzamerhand favoriete nestlocatie een bepaald drempelaantal van tegelijk aanwezige bijen, meestal tussen 20 en 30, is overschreden. Die overschrijding triggert de beslissing en dit wordt in de zwermtros via fluitsignalen gemeld als signaal dat consensus ophanden is. De speurbijen van verliezende nestlocaties (met een te laag drempelaantal) gooien de handdoek in de ring en nu gaan de vluchtvoorbereidingen direct van start. Dit vervroegde gedrag houdt een zeker risico in maar is een afweging tussen snelheid van handelen en precisie van nestkeuze. Onder gunstige of juist slechte (weers)omstandigheden kan dit drempelaantal worden verhoogd of verlaagd, om nog wat beter te selecteren of juist voort te maken. Lijkt dit misschien wat op een kiesdrempel of een 2/3 meerderheid?

Na de trigger voor overeenstemming gaat het snel. Het kwispeldansen stopt en bijen geven hoogtonige fluitsignalen af, gepaard gaand met trillingen naar onderliggende bijen. In het laatste half uur voor de vlucht neemt de temperatuur van alle bijen in de zwermtros door het gebruik van de vleugelspieren steeds sneller toe tot bij alle bijen uiteindelijk 35 °C. In de laatste minuten volgt het startsignaal: bijen voeren met snelle vleugelbewegingen over en in de zwerm buzz-runs uit: kom op, we gaan! De snelheid kan dan na 150 meter al zijn toegenomen tot max. zo’n 8 km/h. Niet alle bijen kennen de bestemming, dus er zijn sneller vliegende stuurlui (streakers) vooraan en boven in de zwerm die de richting aangeven en die ook op de ‘rem trappen’ bij aankomst op de nestlocatie.

Opmerkelijk is dat de schrijver in een apart hoofdstuk het besluitvormingsproces binnen de zwermtros vergelijkt met de werking van… bijvoorbeeld onze eigen hersenen. Zwermen en hersens kunnen beide worden gezien als verzamelingen van subunits (bijen of neuronen) met een diffuse interactieve werking voor het inzamelen, uitwisselen en verwerken van informatie, uitmondend in beslissingen. Of de hersencellen nu keurig in hun bedje in de hersenpan liggen of lekker in de rondte vliegen… ja, wat maakt het eigenlijk uit 😄? Uit computersimulaties van experts aangehaald in het boek zou blijken dat de vergelijking opgaat.

Thomas Seeley heeft de term democratie niet voor niets gekozen: elke bij kan een optie op tafel leggen, er is geen sociale druk tot conformiteit, geen leider. Maar een groot verschil met de mensenmaatschappij is wel dat alle bijen in de zwermtros exact hetzelfde belang delen: de beste nestlocatie. Toch ontleent de schrijver aan het in miljoenen jaren van evolutie verfijnd afgestemde zwermproces een aantal aanbevelingen (swarm smarts, apart als e-boekje verkrijgbaar) voor besluitvorming bij mensen. Eén voorbeeld: als een belangrijke beslissing snelle consensus vereist, kunnen al in de loop van de vergadering (anoniem) strootjes voor of tegen worden getrokken om te peilen of consensus ver weg of juist dichtbij is. In het eerste geval gaat het debat gewoon door, in het tweede geval zullen de laatste tegenstanders naarmate consensus nadert hun verzet gemakkelijker opgeven en de beslissing niet eindeloos ophouden

Honeybee Democracy door Thomas D. Seeley. Copyright 2010 Princeton University Press