Imkeren langs de Waal

 

… aan weerszijden heeft zo zijn aangename kanten. Voor de tweede wereldoorlog waren de ‘grootimkers’ uit de Bommelerwaard legendarisch, want ze werkten in de uitgestrekte, amper bewoonde komgronden in het lager gelegen binnengebied van de Bommelerwaard. Die stonden vol met nectar- en stuifmeelrijke wilgen en grienden en er waren volop moerassige kruiden- en bloemrijke hooilanden die pas laat in het voorjaar toegankelijk werden. Bijenvolken profiteerden van deze vroege dracht, ze konden zich synchroon hiermee al vroeg ontwikkelen en vervolgens onbelemmerd zwermen. Door zulke zwermen te ‘scheppen’ en op te kweken kon een imker een leuke cent verdienen. 

Lakenvelders als vetweiders in kruidenrijk hooiland in het rivierengebied, hier op het landgoed Mariënwaerdt en onder beheer van BuitengewoneKoeien

Een bijenvolk bracht toen ongeveer het halve weekloon van een landarbeider op, 100 verkochte volken dus een jaarloon. Deze imkers waren dan ook veel minder op bestuiving en/of honingopbrengst als verdienmodel gericht, het ging hen om de afzet van kwalitatief sterke bijenvolken op de bijenmarkten, vooral die van Veenendaal. Heel wat jaren ging de prijs voor de grootste aanvoer van bijenvolken op deze markt naar Bommelerwaardse imkers zoals Hooijkaas uit Zuilichem, Jonkers uit Gameren en Haasakker uit Bruchem. 

Na de oorlog verdween deze bestaanswijze geleidelijk: de komgronden werden door diepploegen ontgonnen, de afwatering werd verbeterd door de aanleg van sloten en het kanaal de Capreton vanaf Gameren naar de Maasdijk bij Aalst en na ingrijpende ruilverkavelingen werden er nieuwe boerderijen in het gebied gebouwd.

Tegenwoordig zijn vooral de uiterwaarden langs de Waal en de Maas nog echte natuurgebieden van een serieuze grootte, waar door de dynamiek van de rivier elk jaar bovendien weer nieuwe plantensoorten ontluiken. Deze gebieden hebben een gevarieerde flora en fauna en zijn voor Nederlandse begrippen tamelijk ongerept, zeker sinds nu kort geleden het beheerprogramma Ruimte voor de Rivier (RvdR) is afgesloten. 

Hieronder beschrijven we zes van deze uiterwaarden, vaak met een omvang van zomaar honderden hectaren. Allemaal liggen ze (ruim) binnen het vliegbereik van de bijen, afhankelijk van de afstand worden ze in het voorjaar bevlogen of vooral ook hartje zomer, als het een stuk warmer is en de bijen meer vliegbereik hebben. 

1. Breemwaard tussen 

Zuilichem en Nieuwaal 

Deze uiterwaard van 130 hectaren is in het kader van RvdR opnieuw ingericht waarbij een oude strang is hersteld en enkele ‘laagdynamische’ nevengeulen zijn aangelegd die pas bij hoogwater daadwerkelijk gaan meestromen. Via een sluis is regelbaar bij welke waterstand het water de grootste geul vervolgens weer verlaat. Om het open karakter van het landschap in RijnInBeeld_de Breemwaard te behouden lopen er kudden grazers. Verder heeft het gebied grienden en moerasbossen en groeien er volop wilgen. 

Elk jaar bekijk ik de uiterwaard vanaf de racefiets vanaf de dijk of struin ik erdoorheen om te zien of er soms massaal nieuwe soorten opduiken. In de zomer van 2017 was dat bijvoorbeeld zo met kattenstaart, een geliefde drachtplant die een paarse zweem legde over hele velden rond de oevers van plassen en geulen. Ook jacobskruiskruid, kamille en boerenwormkruid kunnen plotseling opkomen in de zomer en de hele uiterwaard in een felgele gloed zetten, een feestelijk gezicht waarbij ik altijd weer aan mijn goede vriend Vincent van Gogh moet denken. 

 

Een knalgele Breemwaard hartje zomer, met wilde herik en jacobskruiskruid

In de Breemwaard staat deze vogelkijkhut verscholen opgesteld langs de nevengeul (bron: Wikipedia)

De Breemwaard hartje zomer aan de kant van Nieuwaal, met kattenstaart en kamille en ooibossen op de achtergrond

Al sinds jaren loopt er een flinke kudde pony's als grazers in de Breemwaard om het gebied open te houden

Oeverzwaluwen hebben de steilrand ontdekt die door de riviererosie is ontstaan en bouwen er hun nesten

Aan de kant van Nieuwaal ligt een flink ooibos, aan de randen hiervan groeien hele velden met lelies omringd door geurige watermunt

2. Gamerense Waard bij Gameren,

bijenstal in fruitplukboomgaard

Dit is een van de eerste uiterwaarden die werd onttrokken aan agrarisch gebruik, namelijk al in 1995 toen het vernieuwende Plan Ooievaar de aandacht trok. Anders dan de Breemwaard is de RijnInBeeld/Gamerense Waard hoogdynamisch: twee gegraven nevengeulen zijn vrijwel altijd meestromend, ook in de zomer, de derde is dat alleen bij hoogwater. Er zijn dan ook gevarieerde kenmerken ontstaan zoals slikplaten en zandafzettingen en vooral de door golfafslag gevormde steile kleiwanden waarin honderden oeverzwaluwen hun nesten bouwen. In 2009 is een zandwinplas van ruim 20 meter diep weer opgevuld tot een diepte van -2 meter NAP, zodat het waterleven nieuwe kansen krijgt. 

De machine die al het werk verrichtte werd vereeuwigd bij de nieuwe dijk om Gameren: betonnen bulldozer van kunstenaar  Joris Baudoin

Voor bijen zijn de enorme braambossen interessant die vooral groeien op de plek waar vroeger steenfabriek De Ruiterwaard was gevestigd. In die braambossen huizen dan weer volop konijnen. Er komen veel bijzondere planten voor zoals veldsalie, slijkgroen en Engelse alant. Pal oost van deze waard ligt de veerslop voor het voormalige voetveer naar Haaften,verbonden met een ondiepe strang; beide zijn enkele jaren geleden uitgebaggerd zodat voor riviervis een rustige paaiplek is ontstaan. De plantengroei aan de oevers is uitbundig.

Een luchtfoto van de Gamerense waard bij redelijk hoog water, met twee door geulen gescheiden eilanden. De instroomdrempels van de drie geulen (2 uiterst rechts en 1 in het midden) hebben verschillende hoogten, zodat het water op verschillende momenten gaat meestromen. De geul aan de dijkzijde is altijd wel meestromend, nabij en onder de brug vormt zich een stroomversnelling. Het eiland aan de rivierzijde is alleen bij laagwater bereikbaar. Uiterst rechts de heringerichte veerslop van het voormalige voetveer naar Haaften. Aan de overkant van de Waal is 'kaap' Haaften nog te zien, met links een gedeelte van de Crobsche Waard en rechts een stuk van de overnachtingshaven.

Bij de inlaat van de grote nevengeul heeft zich een flinke steilrand van zo'n drie meter hoog gevormd 

De korte en kleinste nevengeul is inmiddels al verzand en nu ook 'vergrasd"

Hek- en boeggolven van passerende schepen kunnen soms over honderden meters doorlopen in de nevengeul. Dit is maar een kleintje.

De oude zomerkade bij de uitlaat van de grote nevengeul stond na jarenlange erosie op doorbreken. Na het hoogwater van 2020 heeft Rijkswaterstaat in allerijl een versterking aangebracht met stortsteen. De tientallen hier nestelende oeverzwaluwen hadden het nakijken, maar beloofd is dat dit later dit jaar wordt 'gerepareerd'.

Resten van de oude steenfabriek De Ruiterwaard; op de achtergrond de brug over de grote nevengeul

3. Kil van Hurwenen, bijenstal

 op Bommels Buiten 

Vanaf de bijenstand op de tuin Bommels Buiten aan de Ketelsteeg is het amper honderd meter vliegen: de Kil van Hurwenen, het oudste (Staats-)natuurreservaat van Nederland, daterend van 1921. Een gebied dat buitendijks bijna 500 ha omvat, zo'n 200 ha daarvan is in beheer bij Staatsbosbeheer en recent opnieuw ingericht. Aan de Rossumse kant heeft het gebied nu een waterinlaat en het meestromende water wordt via een nevengeul weggeleid aan de kant van Zaltbommel. Een oude zandwinplas maakt nu deel uit van deze nevengeul.

In het gebied aan de Waalzijde ligt een prachtig verwilderde zomerkade met oeroude meidoorns, wilgen en populieren, dit gedeelte is alleen toegankelijk via de brug over de inlaat. Aan de dijkzijde liggen andere plassen en de flink brede strang omzoomd met rietvelden en ooibossen en andere natuur, een waar paradijs voor bijen. Hier is een deel nog gewoon in agrarisch gebruik, het waterpeilbeheer voor dit gebied is onafhankelijk van het natuurgedeelte.

Het gebied is befaamd om de rijkdom aan vogels en wordt vaak bezocht door fanatieke vogelaars en andere natuurliefhebbers. Op de website waarneming.nl kun je de meest recent gedane waarnemingen bekijken en klik je door naar de tabbladen voor Details, Foto's, Geziene soorten en zelfs Geluiden.

Het informatiebord: rechts is stroomopwaarts/Rossum, links is stroomafwaarts/Zaltbommel

De inlaat van de nevengeul aan de kant van Rossum. De vaste brug
en de drempel daaronder bepalen hoeveel water er meestroomt. 

De zandstranden langs de Waal in de Kil van Hurwenen
 zijn uitgestrekt en ongerept

De nieuwe nevengeul na het hoogwater van voorjaar 2020. Er heeft zich een flinke zandplaat gevormd, maar die kan ook zo maar weer verdwijnen

De strang vlak onderlangs de dijk. Een broedgebied,
 hier komt eigenlijk nooit iemand.

Dit scheepje heeft wel heel lang geleden averij opgelopen. Goed gezien van de uitvoerders,
 om het bij de herinrichting gewoon te laten liggen

Op de schoorsteen van de afgebroken steenfabriek De Lage Waard bij Hurwenen broedt elk jaar een ooievaarspaar. De schoorsteen is wel in slechte staat.

4. Crobsche Waard bij Haaften

De Crobsche Waard ligt pal westelijk van Haaften en bestaat uit een beschermd natuurgebied met plassen en ooibossen aan de Haaftense kant, zo'n 77 ha groot en in beheer bij SBNL. Het relatief onbekende gebied is populair bij wandelaars uit Haaften en telt tal van moeilijk toegankelijke plassen en eilandjes met broedplekken van o.a. lepelaars, aalscholvers en ooievaars. Ook bevers hebben burchten in het gebied en oeverzwaluwen huizen er in een kleileemwand. Aan de kant van Hellouw ligt het 240 ha grote (natuur)terrein van de nogal altijd actieve steenfabriek van Wienerberger, een van de grootste van Europa. 

De Crobsche Waard in Google Maps. In het midden de steenfabriek van Wienerberger, rechts de kern Haaften en links het dorp Hellouw. De wirwar van meestal ontoegankelijke dammetjes en plasjes is duidelijk te zien.

De dijk rondom dit gebied, tussen Hellouw en Haaften, staat samen met liefst 23 km rivierdijk tussen Gorcum en Waardenburg op stapel om te worden versterkt, waarbij ook de Crobsche Waard opnieuw wordt ingericht. In het in september 2018 gepubliceerde Voorkeursalternatief staat vermeld dat “is onderzocht of er een win-win situatie kan worden gevonden door het combineren van een verdere ontzanding, het verlagen van het maaiveld voor waterstandsverlaging, het uitbreiden van de recreatieve waarde en natuurcompensatie".

Ook de bever is in de Crobsche Waard te vinden (bron: Ark Natuurontwikkeling)

Voor de uitvoering van de plannen is de Graaf Reinaldalliantie opgetuigd met daarin o.a. Royal Haskoning, waterschap Rivierenland, Rijkswaterstaat en de uitvoerende aannemerscombinatie. Bij het voorafgaand grondonderzoek zijn tussen Gorcum en Waardenburg liefst 1400 grondboringen en sonderingen verricht. De fase van planuitwerking is nu (eind 2019) vrijwel afgerond, de feitelijke dijkversterking zou begin 2021 van start moeten gaan. 

De plas aan de kant van Hellouw, heerlijk stil is het hier

De steenfabriek van Wienerberger is nog volop actief

Zwanen zijn niet eens schuw hier

Overstapjes in de waard hebben een heel eigen stijl, oppassen ook voor schrikdraad

De paarden in het gebied zijn wandelaars gewend

Haaftenaren komen graag in de waard; Waalstrandjes zijn overal populair, maar zwemmen is uit den boze

De Kerkewaard ligt pal oost van Haaften en loopt tot de voormalige aanlegplek van het veer van Tuil. In dit gebied ligt de overnachtingshaven voor binnenschippers en is het logistiek centrum van Van Uden gevestigd. Uit de nota Voorkeursalternatief blijkt dat hier over de uitwerking van de dijkversterking nog volop wordt nagedacht. 

5. Rijswaard, bijenstal 

bij Huis Neerijnen

Een van de mooiste plekken van Nederland in mijn ogen, zo’n 300 ha met hoogstamboomgaarden, wilgenstruweel, de weelderige landgoederen rond de kastelen Waardenburg en Neerijnen, de rietgedekte korenmolen, de rivier met de uitgestrekte Rijswaard en de hoge dijk met pal daaronder de Kil, een brede visrijke strang, komen hier in een fraaie combinatie vol afwisseling bij elkaar.

De strang onderlangs de steile, verhoogde rivierdijk. In heel hete zomers kan hij droogvallen maar regelmatig kun je je vanaf de dijk de brede ruggen van zoetwatervissen zien opduiken boven het wateroppervlak

De Rijswaard loopt onder de Bommelse bruggen door tot aan de voormalige aanlegplek van het veer Tuil-Zaltbommel. De bodem ligt buitendijks op sommige plekken flink hoger dan binnendijks, tot wel 6,3 meter. Hier liggen prikkeldraadloze velden met glanshaverhooilanden van flink formaat, omzoomd door een breed wandelpad met aan de rivierkant houtwallen van meidoorn, wilgen, braambossen, esdoorn enz. De rivier heeft tussen de nog niet zo lang geleden verlaagde kribben hier vaak enorme zandstranden gecreëerd.

Een oud inlaatwerk in de zomerkade aan de kant van Neerijnen

Dit oude dijkhuisje met peilschaal diende voor de opslag van materialen voor dijkverdediging; tegenwoordig is hier het natuurhistorisch museum De Oersprong gevestigd

Uitbundig bloeiende meidoornstruiken in de Rijswaard

In de uiterwaarden is volop ruimte en vaak is in de bomen hier nog nooit een zaag gezet; hier een majestueuze wilg bijna op het strand van de Waal in de Rijswaard

Het gebied is in beheer bij het Gelders Landschap en op hun site staat een mooie video waarin boswachter Sabine Wolters ons het gebied laat zien: klik op Met de boswachter mee. De kasteelbossen zijn door hun gevarieerde begroeiing befaamd als biotoop van talrijke paddenstoelen, ooit zijn er meer dan 285 soorten geteld. Mooie herfstimpressies met speciale aandacht voor paddenstoelen zie je in de fraaie verzameling foto's samengebracht in deze door Catherine Boone samengestelde video.

6. Heesseltse uiterwaarden, 

bijenstal bij Huis Neerijnen

De toegang naar de theetuin River Lounge op de terpboerderij pal tegenover het dorp Heesselt. Hier stond vroeger een steenfabriek.

Een van de grootste uiterwaarden in de streek, lopend bijna vanaf Varik tot Opijnen, in totaal zo'n 400 ha. Het gebied is in 2018/2019 heringericht door Rijkswaterstaat. De oude zandwinplassen tegenover Heesselt zijn verondiept en nu opgenomen in een uit twee delen bestaande nevengeul. Samen met de al bestaande langsdam bij Opijnen beslaat deze een lengte van zo'n 4 km aan de kant van de Waal. Erlangs staat een imposante 700 meter lange rij oeroude knotwilgen. 

Een oude zomerkade verdeelt de uiterwaard overlangs in tweeën, het gebied aan de kant van de rivier is in beheer bij Staatsbosbeheer, hier moet op termijn door verschraling een kruidenrijk grasland ontstaan. Aan de dijkzijde van de zomerkade zijn bestaande plassen verbonden en verlengd tot een langgerekte plas/geul en pal langs de winterdijk zelf loopt nog een oude strang. Aan deze kant is de grond nog gewoon in agrarisch gebruik. Via een oude, nog op te knappen sluis in de zomerkade is het waterpeil erachter regelbaar. Over deze 'binnendijkse' tweede geul ligt een loopbrug voor recreatief gebruik. 

Overzichtsfoto van de Heesseltse uiterwaarden na de herinrichting van 2018/2019. Midden/onder ligt de grote nevengeul, ontstaan door twee oude zandwinplassen samen te voegen en te verlengen. Na de uitlaat van deze geul begint een tweede geul die doorloopt richting Opijnen waarna de al bestaande langsdam het overneemt. Varik ligt helemaal rechts/midden, Heesselt ligt bij de knik in de dijk in het midden, Opijnen en daarna Neerijnen (niet zichtbaar) liggen links/boven. Ook de langgerekte plas aan de andere dijkzijde van de zomerkade is duidelijk te zien.

Over de plas aan de dijkzijde van de zomerkade ligt deze drijvende loopbrug die met het waterpeil mee beweegt.

 

Het gebied wordt aan de rivierzijde begraasd door een natuurlijke kudde van zo'n vijftig Konikpaarden en een kudde Hereford runderen. Op zo'n vijf plekken is het gebied toegankelijk gemaakt voor bezoekers, aan de kant van Heesselt is er de theetuin River Lounge op een oude terpboerderij. Door de gekozen herinrichting is het hoogwaterpeil nu met minimaal 5,5 cm verlaagd. Het natuurbeheer in deze uiterwaard wordt o.a. verzorgd door de lokale Vereniging Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ga naar VANL_Heesselt).

De oude sluis in de zomerkade wordt flink onderhanden genomen. Met deze sluis is het waterpeil aan de dijkzijde van de zomerkade regelbaar

Konikpaarden bij de plas aan de dijkzijde

Om af te sluiten hier de link hoogwater februari 2020 naar een video van Waterschap Rivierenland over het hoogwater van 2020. Veel van de nieuwe natuur in de hierboven beschreven gebieden kwam toen voor het eerst onder water.